Sot ra shi. Pak më parë teksa ngisja makinen dëgjova në radio Adi Krastën që tha: “Mos e merrni inat shiun, ai do të ndihmojë të pastrohet tymi i qytetit”. Tani qielli është i hapur. I mora mjetet që më duhen. Do përshtas në pikturë disa fjali të shkëputura nga romani Rrathë. Më vonë, më poshtë, do të përmbledh një fjalor prej personazheve po aty.
Piktura do të jetë e tillë:
Dikush që sheh diku dhe “rrudh ballin mbërrelshëm” (për ata që nuk e dinë, e që nuk përdorin fjalorin për fjalët që nuk i dinë, mbërrelun do të thotë i vrenjtur ose i ngysur.) Nëse do të fliste ky dikush do të kishte “një za të ndemun e idhnak.” Nga ndjesitë e momentit do të “ankojë me flegrim” pasi ka qëndruar gjatë “i djerrun në përfytyrime të rreme, e në nynyrime të pakuptimta”.
Pyes veten: Po të merrte jetë papritur ky personazh i sajuar, a do ta dinte se si ndjehet? I është dashur dhe atij, si mua, kohë që të investojë në zemërim?
Të pyes: Çfare ndjen ti këto kohë? A e di se, për një kohë të gjatë, mundet që me së shumti të jesh ndjere në një mënyrë dhe jo në një tjetër.
The Sacrifice, 1986, Andrei Tarkovsky
Kur njerëzit ndjejnë, shpesh i përjetojnë emocionet si të tëhuajsuara ose nuk i njohin mjaftueshem për t’i emëruar siç duhet. Pas çdo ndjenje ekziston një ide e vetëdijshme apo e pavetëdijshme, por para se të shkojmë aty në vetëvete është e rendësishme të kuptohet se si ndjehemi në situata dhe momente të caktuara. Duke gjurmuar emocionet ne gjurmojmë mendimet dhe me pas nga mendimet mund të hapim derën e të vërtetave tona të thella. Rrjedha e emocioneve mund të jetë e bllokuar për shkaqe të ndryshme vetëmbrojtje apo paaftësie për t’i shkarkuar a sublimuar ato. Dhënia gjuhë emocioneve çon drej fillimit të një kuptimi terapeutik.
Camaj paraqet një shumësi gjendjesh ndjesore të cilat kanë një ndikim të fuqishëm në gjendjen e lexuesit. Kur lexojmë vetja jonë mund të arrijë të bëjë një lidhje të drejtëpërdrejtë me gjendjet shpirtërore të personazheve. Disa nga këto emocione e ndjenja thelbsore përshkruhen nga Camaj ndër degëzime dhe përshkallëzime gjendjesh si përshembull: pezëm, mllef, meni, inat, idhnimi, irni.
“Në shpirtin e Bardhit mori sipëraninë mllefi që e ndrydhte me vjet kundër asaj bote nga e cila rridhte.”
Një nga elementët shpirtëror që përjetojmë është dhimbja. Vetëm që t’i shmangemi asaj përdoren mekanizma nga më të stërholluarit por që në fund ndodh veç një rrefim ndryshe i saj. Personazhet e Camaj përveçse të thonë ndjej dhimbje thonë dhe se përjetojnë lëngim shpirtnor, ligështim, vuejtje. Fuqia e përjetimit shprehet bukur me të gjithë forcën përshkruese:
“Frika nga ramja poshtë te ligështija romantike që i gufonte prej parzmit e terroi.”
Në gjuhën e përditshme përdoret shpesh fjala kënaqësi ose lumturi. Në roman këtë e gjejmë dhe me fjalën endirë ose gazi i mbrendshëm. Merzija ose trishimi paraqiten nga Camaj me një term tjetër që nuk përdoren më në gjuhën e folur siç është me kastigue, apo me përshkrimin: një tytë si në shpirt iu ligë. Ndjenjat e fajit shprehen ndryshe si breme e ndergjegjes.
Mes të tjerash kemi dhe fjalët habi, befasim, andje, keqardhje, dhimbësuni, qetësi, të cilat ngacmojnë sdopak nevojën tonë për gjuhë. Mendjehollësia për të kuptuar fuksionimin e pavetësijes kërkon dhe vullnet për të punuar më këtë pjesë. Nuk është e lehtë të rikthesh në vetëdije atë që me aq mund dhe punë është fshehur thellë e më thellë. Por, dashurija për të vërtetën e vetes është po aq e bukur sa ky përshkrimi i Camaj:
“As qëllimi në kabë, shtang, nuk asht qëllim në vetvet: s’asht urti të kundrosh lëvizjet e atyne gjetheve në lugajë, pa të ra ndërmend për qenjen e erës”.
Me ndihmën e Fjalë, Fjalor Shqip gjeni shpjegimin e fjalëve si më poshtë:
PEZËM m.
fig. Pezmatim; gjendje e acaruar në marrëdhëniet ndërmjet dy njerëzve a dy palëve; grindje. Mori pezëm kundër tij. E mbylli në zemër pezmin. Foli i shtyrë nga pezmi. I ziente pezmi në kraharor. U ka hyrë pezmi.
MLLEF m.
1. Zemërim a inat i madh që na është grumbulluar përbrenda e duam ta shfrejmë, duf, mëri. U mbush me mllef. Nxori mllefin. Shfryu tërë mllef. I kishte sytë plot mllef.
2. Hidhërim i thellë. Ndrydhte një mllef. E mbajti mllefin.
IDHNI
IDHNAK mb.
Që zemërohet shpejt e mban inat, zemërak; i rrëmbyer e i ashpër. Fëmijë idhnak.
INAT m. bised.
1. Ndjenjë shqetësimi, trazimi e hidhërimi që na pushton kur nxehemi me dikë a për diçka; humbja e gjakftohtësisë, e durimit etj., zemërim, egërsim. Inat i madh. Në inat e sipër. Mori inat. Ka inat. Shfryn (nxjerr, e përmban) inatin. E zuri (e kapi, i hipi) inati. Më vjen inat. I ra inati. Flet (përgjigjet, thërret) me inat. U tërbua (plasi) nga inati. Qan nga inati. Inati — dëmi i kokës. fj. u.2. Ndjenjë pakënaqësie, zemërimi, hakmarrjeje a armiqësie kundrejt dikujt, urrejtje për dikë a për diçka; mëri. Inate të vjetra. Mban inat me dikë. S’ka më inat me të. E ka marrë inat. E kam inat dikë a diçka e urrej. I mbaj inatin i rri i zemëruar, i mbaj mëri gjatë. Ia kam inatin ruaj ende një ndjenjë pakënaqësie, zemërimi, urrejtjeje etj. ndaj dikujt, i mbaj dikujt zemërimin e përpiqem t’ia nxjerr. E pa me inat. Ia bëri për inat.
LËNGOJ I jokal.
1. Vuaj e dergjem për shumë kohë nga një sëmundje e rëndë. Lëngoi gjatë (shumë). Lëngon në shtrat. Ka disa vjet që lëngon.
2. fig. Vuaj shumë, heq keq a mundohem nga dikush. Kemi lënguar nën zgjedhën e të huajve (e bejlerëve, e pasanikëve). Lëngoi në burg (në dhe të huaj, në kurbet). I lëngoj zemra vuajti shumë.
LIGËSHTI f.
1. Të qenët i ligshtë; gjendja e atij që është i ligshtë, dobësi. Nuk ka asnjë shenjë ligështie.
2. Diçka që e mundon njeriun dhe e bën të vuajë; brengë; e keqe. Ka një ligështi përbrenda (në zemër).
VUAJTJE f.
1. Veprimi dhe gjendja sipas kuptimeve të foljeve VUAJ. VUHET. Vuajtja e një dënimi.
2. Dhembje në trup; mundim trupor a shpirtëror; ajo nga e cila vuan dikush. Vuajtje e rëndë. Vuajtje trupore (shpirtërore). Vuajtjet e të varfërve. Vuajtjet e luftës. Ka vuajtje e vuajtje. S’i tregoj dot vuajtjet e atëhershme. Hoqi gjithë ato vuajtje.
GAZ II m.
1. Ndjenjë gëzimi e kënaqësie; gjendje e gëzueshme; gëzim. Gaz i madh (i papërshkrueshëm). Gazi i punës (i fitores). Lot gazi. Gjithë (plot) gaz e hare. Ndien gaz. Këndon me gaz. Fluturonte nga gazi. I sjell gaz. E kemi për gaz të vdesim për vendin tonë.
2. Të qeshura të forta e me zë të lartë që shprehin gëzim; e qeshur. Me buzë në gaz (me gaz në buzë) duke qeshur, me gëzim, buzagaz. Shkrihet (shkulet, vdes, fiket) gazit qesh me të madhe. Mbaj gazin. Krisi (pushoi) gazi. Ia plasi gazit. I hipi gazi. Vë (çoj, shpie, bëj) buzën në gaz qesh pakë, buzëqesh. Iu tha gazi në buzë pushoi menjëherë së qeshuri nga diçka e papëlqyer që i erdhi papritur.
MËNI
MËRI f.
Inat e zemërim që kemi me një tjetër për arsye të ndryshme (sidomos pas ndonjë grindjeje), urrejtje për dikë; armiqësi. Mëri të vjetra. Lufta kundër thashethemeve e mërive. E kishte mëri e kishte inat, e urrente. I mbante mëri ishte zemëruar me të, nuk i fliste me gojë. Ishte në mëri me të. Nxiste mërinë ndërmjet dy familjeve.
HABI f.
Ndjenjë a përshtypje që na krijohet nga diçka e jashtëzakonshme, e papritur, e çuditshme ose e pakuptueshme për ne; gjendje hutimi përpara diçkaje të papritur ose të pakuptueshme; çudi. Me habi të madhe. Britmë habie. Shpreh habi. Ngjalli (shkaktoi) habi. E pa (e vështroi, e priti) me habi. Më vjen habi habitem. Mbeti (shtangu) nga habia.
BEFASI f. –
Befasohem vetv. – Habitem shumë nga diçka e papritur, gjendem në befasi. U befasova kur ma tha.të befasisë. Përdori befasinë. I shmangem befasisë.
KEQARDHJE f.
Ndjenjë hidhërimi, dhembshurie e mëshire, që lind për dikë kur pëson një fatkeqësi ose kur ka një të metë trupore, mendore etj.; të ardhurit keq. Me keqardhje të thellë. Ndjenjë keqardhjeje. Shpreh keqardhjen. Ia tha me keqardhje.
DHIMBSURI
DHIMBSEM vetv.
(me një trajtë të shkurtër të përemrit vetor në r. dhanore).
I ngjall dikujt një ndjenjë dashurie a dhembshurie jam i dashur për të; ndien keqardhje për mua i dhemb për mua. I dhimbsen prindërit (fëmijët). I dhimbset atdheu (populli). I dhimbset gurit e drurit u vjen keq të gjithëve për dikë, i dhimbset kujtdo. Më dhimbsen pa masë (shumë). S’më dhimbset fare.
vet. veta III. Është diçka e shtrenjtë, e dashur për mua, e ruaj me shumë kujdes diçka; më vjen keq ta dëmtoj, ta jap, ta prish etj. diçka, e kursej diçka; më dhembet. I dhimbset liria. U dhimbset malli i popullit (pasuria e popullit). S’i dhimbset gjë.
I dhimbset jeta mospërf. ka frikë se mos vdesë, se mos pësojë gjë etj.; e ruan shumë veten. I dhimbset lëkura keq. i dhimbset jeta. I dhimbset qyqes shih te QYQ/E,-JA.
QETËSI f.
1. Gjendje shpirtërore pa shqetësime, pa telashe e pa trazira, prehje shpirtërore. Qetësi shpirtërore (e brendshme). Ka humbur qetësinë. Nuk gjen qetësi.
2. Gjendje e njeriut që vepron pa u ngutur e pa u rrëmbyer; përmbajtje në veprime e në të folur, gjakftohtësi. Ia tha me qetësi. E mendoi me qetësi. E mori me qetësi. E priti me qetësi e priti pa u shqetësuar, e priti me gjakftohtësi.